Σαγγάριος 3 (η διαδρομή στη Βιθυνία)

Συνεχίζουμε πλέον με κατεύθυνση δυτικά, αφήνοντας πίσω μας τα υψίπεδα της Γαλατίας και της Φρυγίας και κινούμενοι προς την κοιτίδα των Οθωμανών, το  Σεϊγκούντ/Sogut (σημαίνει ιτιά), αφού σε αυτή την περιοχή- δυτικά του Σαγγάριου- εγκαταστάθηκαν τον 13^ο αιώνα. Αναφέρεται τον 17^ο αιώνα από τον Εβλιγιά Τσελεμπή ότι είχε 700 οικίες.

Sogut

 Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή της απαρχής των Οθωμανών από τον Richard Knolles ‘Lives of Othman Kings and Emperors’ (1609-10): «Έτσι ο Ερτογρούλ, ο Ογούζος Τούρκος, με τους βοσκούς που τον ακολουθούσαν, έγινε ο αρχηγός ενός μικρού χωριού για τη χάρη του Σουλτάνου. Οι οπαδοί του, σαν κανονικοί κτηνοτρόφοι με τις οικογένειες τους, ζούσαν το χειμώνα με αυτόν στο Sogut, αλλά το καλοκαίρι σε σκηνές με τα ζώα τους πάνω στα βουνά. Έτσι έζησε πολλά χρόνια και έφερε ειρήνη στους Χριστιανούς και τους Τούρκους…». Στα τέλη του 13^ου αιώνα ο Ερτογρούλ, γενάρχης των Οθωμανών, κατάφερε να αντισταθεί στις επιθέσεις των Βυζαντινών στα δυτικά, αλλά και των ισχυρότερων τουρκικών φυλών (Eskenderum, Eskisehir και Konyali) και να παραδώσει την αρχηγία στο γιο του Οσμάν- Ατμάνης και Οτμάνης στις βυζαντινές πηγές-  το 1282 περίπου. Την περίοδο αυτή ο Ερτογρούλ και ο Οσμάν ηγούνταν μίας ομάδας γαζήδων με ‘επικράτεια’ από το Eskisehir ως το Sogut. Αν και αρχικά οι σχέσεις του Οσμάν με τους Βυζαντινούς ήταν μάλλον φιλικές, αργότερα (τη δεκαετία του 1290 κυρίως) άρχισε τις επιδρομές στα μικρότερα κάστρα και το 1301 πολιόρκησε την Νίκαια. Το 1302 νίκησε το βυζαντινό στρατηγό Μουζαλώνα και το 1326 ο γιος του Orhan (Ορχάνης) κατέλαβε την Προύσα. Στην είσοδο του Sogut βρίσκεται ο τουρμπές του Ερτογρούλ. Εδώ, κατά την παράδοση, τάφηκε και ο Οσμάν πριν μεταφερθεί στην Προύσα, την νέα πρωτεύουσα.

Πέρα όμως από το προφανές ιστορικό ενδιαφέρον ο συγκεκριμένος τουρμπές έχει αναστηλωθεί πρόσφατα και δεν έχει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Πίσω από τον τουρμπέ του Ερτογρούλ βρίσκεται το Εθνογραφικό μουσείο του Sogut με εικόνες από την νομαδική ζωή του 13^ου αιώνα. Δίπλα στο μουσείο υπάρχει ένα σύμπλεγμα αγαλμάτων με τον Κεμάλ Ατατούρκ και άλλους ‘Τούρκους’ κατακτητές, όπως τον Αττίλα, τον Ταμερλάνο, το Μωάμεθ τον Πορθητή, τον Ερτογρούλ και τον Οσμάν σε μία προφανή προσπάθεια να συνδεθεί η σύγχρονη τουρκική ιστορία με αυτές τις μυθικές μορφές του απώτερου παρελθόντος. Στο Sogut υπάρχει επίσης το Ertogrul Gazi Mescidi, κτίσμα του Σουλτάνου Αμντούλ Αζίζ (1861-1876), χτισμένο πιθανώς στη θέση τζαμιού που έχτισε ο ίδιος ο Ερτογρούλ και το Ulu Cami (αλλιώς Celebi Sultan Mehmet),κτίσμα του 1402. Ανήκει στον κλασικό τύπο των ‘Ulu Cami’ με πλήθος θόλων- τρούλων να στηρίζονται από δεκάδες κίονες.

Στον καζά Σεϊγκούντ/Sogut (εξελληνισμένο σε Σοούτιον) αναφέρεται (V. Quinet, 1891, τ. 1, σελ. 176) συνολικός πληθυσμός 40.840 κατοίκων, από τους οποίους 35.654 Μουσουλμάνοι, 1488 Έλληνες, 3.651 Αρμένιοι και 47 Εβραίοι. Οι 1488 Έλληνες του καζά κατοικούσαν όλοι στην πρωτεύουσα Σεϊγκούντ/Sogut. Πολύ χρήσιμες είναι οι πληροφορίες που δίνει ο V. Quinet (ο.π.) για την εκπαιδευτική κατάσταση στον καζά με τους Έλληνες να έχουν 1 ‘Λύκειο’ (Lycee) με 65 μαθητές, 18 δημοτικά με 600 μαθητές και 2 παρθεναγωγεία με 90 μαθήτριες. Στο ‘Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων’ (1906, σελ. 144) αναφέρεται μία αστική σχολή με 3 δασκάλους και 100 μαθητές και ‘νηπιοπαρθεναγωγείον’ με μία δασκάλα και 60 νήπια. Σε εμπορικό οδηγό του 1891 (Annuaire oriental (ancien Indicateur oriental) du commerce, de l'industrie, de l'administration et de la magistrature.... 1891) αναφέρονται οι filateurs Χατζή Σπύρος και Παπάζογλου Αποστόλης, και επίσης 1200 οικίες στον οικισμό. Άλλη πηγή ( Βιθυνικά , σελ. 148) αναφέρει ίσο αριθμό ελληνικών και οθωμανικών οικιών (300).

Ο Σαγγάριος συνεχίζει με κατεύθυνση βορειοδυτική και βόρεια του Μπίλετζικ δέχεται τον Καρά Σου σε σημείο που το ρεύμα είναι αργό και κατάλληλο για ναυσιπλοΐα.

Guide horaire général..., 1909

Η διαδρομή αυτή του Σαγγαρίου και η σιδηροδρομική γραμμή που τον συνόδευε σε αυτό το σημείο έχουν αποτυπωθεί σε πλήθος φωτογραφιών στον ταξιδιωτικό οδηγό ‘Guide horaire général international illustré pour le voyageur en Orient, description de Constantinople et des plus importantes villes de la Turquie, de l'Egypte et de la Grèce’ του 1909.

Το Μπίλετζικ υπήρξε πρωτεύουσα του σαντζακίου Ερτογρούλ με πληθυσμό 36.442 Ελλήνων (V. Quinet, ο.π.), επί συνόλου 255.641 κατοίκων. Οι Έλληνες της περιοχής διατηρούσαν 110 σχολεία με 3.588 μαθητές. Στον καζά Μπίλετζικ ζούσαν 13.055 Έλληνες (1113 μαθητές σε 34 σχολεία) και 8.552 Αρμένιοι (συνολικός πληθυσμός 90.283 κάτοικοι), αλλά μόλις 128 Έλληνες στην ίδια την πόλη, 4.813 στον ναχιέ Κιοπλού (περισσότεροι από τους Μουσουλμάνους).

Ο Σαγγάριος βόρεια από τις Λεύκες δέχεται (από τα αριστερά/ δυτικά) τον Γκεουκσέ σου και από τα ανατολικά τον Γκεϊνούκ σου πριν στρίψει προς το Γκέϊβε.

  Οι Λεύκες υπήρξε πρωτεύουσα του ναχιέ και αναφέρεται (V. Quinet, 1891, τ. 1, σελ. 174) ότι είχε συνολικό πληθυσμό 6.265 κατοίκων, από τους οποίους 5.382 Μουσουλμάνοι, 837 Έλληνες και 46 Αρμένιοι Γρηγοριανοί.

Στο ‘Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων’ (1906, σελ. 144) η Λεύκη αναφέρεται με μία δημοτική σχολή και 60 μαθητές, με νηπιαγωγείο με 40 νήπια.

 Για τον καζά Γκέιβε ο V. Quinet (1891, iv, 303) δίνει πληθυσμό 35.415 κατοίκων, από τους οποίους 6.481 Έλληνες και 6.889 Αρμένιοι. 3130 Έλληνες ζούσαν στο Ορτάκοϊ και 1217 στο Σάρατζι. Στο Ορτάκοϊ αναφέρεται παρθεναγωγείο με 90 μαθήτριες και στο Σάρατζι 2 δημοτικά με 136 μαθητές. Εμπορικός οδηγός του 1913 (Annuaire, Rizzo, σελ. 1658) δίνει πληθυσμό 6.000 Ελλήνων (και συνολικό 9.500), αρρεναγωγείο με 600 μαθητές και παρθεναγωγείο με 300 μαθήτριες, οι έμποροι μεταξιού Ετμετζίογλου Αναστάσιος, Ιωαννίδης, Γιατζόγλου Θεοφ., ο ωρολογάς Σκληρός Γεώργιος, οι ιατροί Παντελεήμων Νικόλας και Παπάζογλου και ο φαρμακοποιός Κυριάκος Χιμτσίρογλου.

Αναφέρω επίσης τους 803 Έλληνες στον ναχιγιέ Άκχισαρ (δυτικά του Σαγγαρίου), τους 291 στον ναχιγιέ Θαρακλί/ Ταρακλί- νοτιοανατολικά του Γκέιβε (στις όχθες του Γκεϊνούκ σου). Πιθανώς αναφέρεται ως Saratchli στον οδηγό Rizzo (1913), όπου και οι έμποροι μεταξιού Κεχαγίογλου Χρηστάκης, Πασχαλίδης Άνθιμος, Πασχαλίδης Γιώργης (σελ. 1697).

Πολύ μεγαλύτερο αριθμό Ελλήνων στον καζά (12.883) δίνει ο Σωτηριάδης το 1918 στις ‘επίσημες’ στατιστικές που χρησιμοποιήθηκαν κατά τις Ελληνικές διεκδικήσεις μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο. Αντίστοιχα μειώνει τους Μουσουλμάνους στο μισό (18.900).

Κατευθυνόμενος ο Σαγγάριος προς το Αντάμπαζαρ δέχεται τον Μουντουρνί (Γάλλος ή Γάλλος της Κέϋβες/ Κερέμ σουγιού, Βιθυνιακόν Ημερολόγιον ‘Ο Φρουρός’, 1914, σελ. 38) και από αριστερά (δυτικά) τον Μέλανα ποταμό. 

Στην περιοχή του Αντάπαζαρ, ανατολικά της λίμνης Σαπάντζα, εκτείνεται μεγάλη πεδιάδα 240 τ. χλμ. Το νοτιοανατολικό τμήμα λέγεται Άκ- γιαζί, το ανατολικό Σαρί- τσαϊρλάρ, το κεντρικό Αντά-παζάρ και το δυτικό Κιοκτσέ Ορέν- οβασί. Αρδεύεται από τον Σαγγάριο, τον Μεντρενί και τους παραποτάμους τους. Οι πλημμύρες κατέστρεφαν συχνά τις καλλιέργειες και η λίμνη Κιοκτσέ- Ορέν ήταν έλος. Η πεδιάδα αυτή ήταν πολύ γόνιμη με μεγάλη παραγωγή. Αναφέρονται δάση από μουριές, καλαμπόκι, καπνός, πατάτες, φασόλια, λαχανικά, κρεμμύδια αλλά και μεγάλες χήνες.

  Το  Αντάπαζαρ (Νησαγορά σε ατυχή μετάφραση/ εξελληνισμό) υπήρξε πρωτεύουσα του ομώνυμου καζά, του σαντζακίου Κικομήδειας, και είχε συνολικό πληθυσμό 59.598 κατοίκων, από τους οποίους μόλις 2.997 Έλληνες, κατά τον V. Quinet (iv, 1891, 307), με 3 σχολεία και 350 μαθητές/ μαθήτριες και 14.220 Αρμενίους. Από τους 2.997 Έλληνες οι 1565 ζούσαν στο Αντάπαζαρ.

Στατιστικός πίνακας του Μητροπολίτη Νικομήδειας [Ε.Λ.Ι.Α.] δίνει πληθυσμό 1822 Ελλήνων στο Αντάπαζαρ, αρρεναγωγείο με 110 μαθητές, παρθεναγωγείο με 160 μαθήτριες. Και εδώ ο Σωτηριάδης (ο.π.) αυξάνει κατά πολύ τον πληθυσμό των Ελλήνων σε 14.333, κρατώντας όμως ίδιο τον αριθμό που δίνει ο V. Quinet (14.220) για τους Αρμενίους. [Τα παιχνίδια της στατιστικής…].

Στο ‘Ημερολόγιον των Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων’ (1906, σελ. 133) αναφέρονται 350 οικογένειες Ελλήνων, σχολή με 4 δασκάλους και 130 μαθητές, νηπιαγωγείο με 130 μαθητές/ μαθήτριες, ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Προφήτη Ηλία και αγίασμα του Αγίου Μηνά.

Ο V. Quinet (ο.π., σελ. 375) σημειώνει 1000 (!) καταστήματα, από τα οποία 280 εμπορίας υφασμάτων, 200 μπακάλικα, 40 καφενεία, 5 φαρμακεία κλπ. Ο εμπορικός οδηγός Rizzo (ο.π.) αφιερώνει πέντε σελίδες στο Αντάμπαζαρ. Ενδεικτικά και μόνο (επιφυλάσσομαι…) αναφέρω πληθυσμό 2.250 Ελλήνων (επί συνόλου 35.000) και 14.500 Αρμενίων, την ύπαρξη υποκαταστημάτων τραπεζών, ασφαλιστικών γραφείων, κινηματογράφου (!!!), τον οδοντίατρο Ιωάννη Βυζάντιο, δύο ζωγράφους κ.α. που δείχνουν μία ακμάζουσα πόλη με υψηλό πνευματικό και κοινωνικό χαρακτήρα.

Πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες και φωτογραφίες για την περιοχή Αντάπαζαρ- Γκέϊβε υπάρχουν στο περιοδικό ‘Βιθυνιακά Χρονικά’. 

Τα βυζαντινά κάστρα της κρίσιμης για την άμυνα της πρωτεύουσας του Βυζαντίου γραμμής του Σαγγαρίου έχουν μελετήσει οι S. Sahin και Clive Foss. 

S. Sahin, 1999: Χάρτης της περιοχής Σαγγαρίου- Αντάπαζαρ

Όμως ήδη από το 1914 στο Βιθυνιακό Ημερολόγιο του 1914 αναφέρονται: ‘Επί των οχθών δε […] από αμνημονεύτων χρόνων μέχρι και των Βυζαντινών υπήρχον διάφορα φρούρια και γέφυραι (ως είνε τα ερείπια αντίκρυ του Καρά Απτηλέρ) μέσα μεταβατικά και τα περιτειχίσματα αμυντικά ου μόνον προς άμυναν και περιφρούρησιν του κράτους, αλλά και προς αναχαίτησιν διαφόρων πλημμυρών’. (σελ. 39). Επίσης στην ίδια περιοχή σώζεται και γέφυρα που χτίστηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού πάνω από τον Σαγγάριο.

Σήμερα στην περιοχή σώζονται 4 κάστρα, το Harmanetepe, ΒΔ του Αντάπαζαρ, στην περιοχή Φουντουκλίων (Αρμενόφωνοι Έλληνες σε τρία χωριά). Μεταξύ των Φουντουκλίων και του Αντάπαζαρ σημειώνεται (Ξενοφάνης, 3, 1905, Γ. Παχτικός σελ. 150) ‘η μικρά κώμη Εκίσκε μετά 20-25 ορθοδόξων ελληνικών οικογενειών, λαλουσών την ελληνικήν εφθαρμένην’.

Σχετικά με τα κάστρα της περιοχής υπάρχει άρθρο του Fahri Yildirim , και το βιβλίο του ίδιου . Επίσης σημειώνω το κάστρο Pasalar δυτικά της Γκέϊβε,  το Seyifler kalesi (Βόρεια του Αντάπαζαρ, στη συμβολή του Σαγγαρίου με τον παραπόταμο του Γκιαούρ- από τα δυτικά, στους χάρτες ως Σεφλέρ/ Sefiler ), το Adiye, προάστιο ουσιαστικά του Αντάπαζαρ. 

Στις εκβολές του Σαγγαρίου εκτείνεται πεδιάδα έως το ακρωτήριο Γκελκέν- καγιά με μήκος 20 χλμ (αλλιώς Ιχσανιγέ, Ατζαρλάρ, Κουμλουγού και Καρά- μπογάζ). Στα νότια βρίσκεται ο χείμαρρος Γκιολ- κιοπρού και η λίμνη Ατζαρλάρ (έλος κατά το καλοκαίρι). Ανατολικά των εκβολών του Σαγγαρίου (20 χλμ) εκβάλλει ο ποταμός Μιλάν, που χρησιμοποιείται για την εξαγωγή ξυλείας. 

Κλείνω αυτό το ταξίδι επί του Σαγγαρίου με ένα τμήμα από χάρτη της συλλογής μου. Πρόκειται για λεπτομέρεια από το χάρτη 'Νικομήδεια' της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού, του 1920 σε κλίμακα 1/200.000.